Kültür, uygarlık tarihinde kentin varlığı, üretim, yönetim, dışarıdakilerle ilişkiler ve dil kullanımı ekseninde gelişmiştir. Her kültür diğerleriyle etkileşim halindedir. Bazen çatışmalar oluşur (etnosentrizm, zenofobi).
Mısırlılar zamanı ölçmüş, Sümerler matematiğe başlamış, Yunanlılar felsefeyi başlatmıştır. Burke der ki kültür eskiden yüksek iken zamanla aşağıya inmekte bu yüzden de kültür tarihi kapsamı genişlemektedir.
İlk Çağlar – İlk Kültürler:
Klanlar halinde yaşam, ölü gömme (ölüm sonrası hayat inancı), planlı ilk evler (yukarıdan giriş) sonra dörtgen planlı evler başlamıştır. Çatalhöyük`te evlerin kapısı olmadığından sokak yoktur. İnsanlar tarımla doğaya hükmetmiş ve ikincil ürünler üretmeye başlamışlardır. Bu esnada bazı klanlar uzun süre göçebe kaldı.
Mezopotamya: İlk yazı, şehir devletleri, ticaret ile zengin/fakir ayrımının doğuşu
- Sümerler: Herşeyin sahibi tanrı ve onun adına yönetimdeki rahip. Gılgamış destanı. Lugal (kral), Ensi (rahip).
- Akadlar: Sümerlere son vermişler. Sami halkının ilk kralı Sargon (ilk dünya imparatorluğu fikri).
- Babiller: Hammurabi, kısasa kısas kanunlar. İlk defa hak ve mülkiyet korunumu.
- Asurlar: Silah ve ordu düzenleri ile öne çıkar.
- Mısırlılar: Başkent Theben ve Memphis. Eski krallıklar (piramitler), orta (birleşme), yeni krallık (tek tanrı, firavun tanrının oğludur). Bu din anlayışı Roma`yı da etkiler.
- Suriye-Filistin: Fenikelilerin alfabesi yunancaya temel olmuştur. Kudüs merkezli yönetim, eski ahit burada yazılmıştır.
- İran-Elam: Sümerler`in devamıdır. Kyros kurmuştur. (Satrap vali demektir), Maraton savaşıyla gerilemişler ve İskender tarafından yenilmişlerdir.
Anadolu kültürleri:
- Hititler: Asur ticaret kolonilerine son vermişler, Mittani krallığı ile birleşmişlerdir. Hattuşaş başkent, Teşhup baştanrı demektir.
- Urartular: Başkent tuşba-van.
- Frigler: Gordios, Gordios düğümü efsanesi, Kral Midas karakteri.
- Lidyalılar: Elektron ile sikke, değeri garantili ilk para, Phallos dikili taşlar, Kybele baştanrı fikri.
Batı kültürünün temelleri:
- Minos: Girit adası uygarlığı. Knossos sarayı ile ünlü.
- Mikenler: Yunanistan`da yaşadılar. Truva savaşı bu dönemdeydi.
- Helenler: Polis / asti / kome (köy). Boule meclisi. Tüccarlar zenginleşince aristokratlara karşı oligarşi yönetimi oluşmuştur. Anlaşmazlıklarla tiranlık ortaya çıkar. Sonra da demokrasi başlar. Drakon yasaları (mö629), Solon yasaları (mö594). Sparta dorlardan oluşur. Lirik yazı (Arkhesialos ve Sappho şair), sonra Homeros. Herodot tarih yazıcılığını başlatır.
- Romalılar: Etrüsk yazısı halen çözülememiştir. Patrici aristokratların senatosuna verilen addır. Sıradan halka plebs denirdi. Mö509 cumhurşiyet başlar. Tüccarlar (equites) de yönetimde söz sahibi olmuştur.
- Roma ahlakı: gravitas (vakar), pietas (otoriteye hizmet), simplicitas (dürüstlük).
Avrupa`da Ortaçağ Kültürü:
Ana olarak 3 kavram akılda kalır: Latin kültürü, antik yunan ve hristiyanlık …
Erken ortaçağ: Hristiyanlığın yayılması homojeniteyi sağlar. Pagan etkisi de kısmen vardır. Anglosaksonlar 600`lerde Hristiyan olmuştur (Raedwald), Northumbria manastırları önemlidir. Vikinglerin istilası 700`lerde başlar.
Karolenj ve Otto rönesansı: Frankların yükselişi bu dönemdedir. Başkent Aachen. Romanesk tarz (sütunlar, grotesk canavar). Ardından bayrağı Otto devralır.
- Kilise zamanla güçlenip politik bir aktör olmuştur. Engizisyon ile ciddi baskı uygulamıştır.
- Haçlı seferleri kültürel değişikliklere yol açar.
- Şehirleşmenin ardından; savaş veba temel sorunlardır.
- Bu dönemde okullar yaygınlaşır.
- Tüccar sınıfı oluşur.
- Kitaba talep artar.
- Şehirlerde estetik ihtiyaçtan Gotik sanat başlar.
- Hümanizma köklü değişiklere yol açar: burjuva sınıfı, rönesans, reconqista, keşifler çağı gibi.
- Felsefede:
- Augustin 400- anlayabilmek için inanıyorum. Aklın görevi inanç yoluyla bilinen şeyleri açıklamaktır.
- Anselm 1100 – dinsel inanç akılla temellendirilebilir. Sonra yunan çevirileri başlar.
- Aquinas – 1250 tanrıya akılla ulaşılır. Akıl ile bilinemeyen şey teolojidir.
Anadolu`da Ortaçağ
Selçuk kültüründe; Orta Asya (hayvanlar), İran-horasan ve İslam etkisi mevcuttur. Nizamülmülk – Siyasetname kitabında yönetim prensiplerine değinir. Bimarhane (ruh ve sinir hastalıkları tedavisi) gibi kurumlar mevcuttur. Camiler, medreseler, kervansaraylar (kökeni ribattır) temel mimari yapılardır. Kümbetler (mumyalama -tahnid) geleneği pek İslama uymadığından Osmanlı`da türbeye dönmüştür. İslam ile görsel sanatlardaki simgelerde hayvandan bitkiye geçilmiştir. Kullanılan geometri insanın evrene karşı duruşunu temsil ediyordu. Rumi formu tombul bir damla formudur ve çok kullanılır.
Tasavvuf felsefesi ön plandadır:
- Mevlana (mesnevi)
- Yunus Emre (Divan, sevelim sevilelim)
- Hacı Bektaş Veli (Malakat 1250 tanrıya sevgiyle ulaşılır)
Ayrıca Battalname ile bu dönemde sözlü halk hikayeleri derlenmiştir.
Avrupada Rönesans ve Yeniçağ:
1492`de; 100 yıl savaşları bitmiş, burjuvazi güçlenmiş, keşifler ve sömürgeleştirme başlamış, matbaanın bulunmuş (protestanlığa yardımcı oldu), incil çoğaltılmış, bankacılık ile kapital birikmeye başlamış, Rönesans çoktan başlamıştır (gelişen sanatçı kavramı). Yani yeni bir çağ için birçok neden vardır.
Hümanizm: Skolastik düşünceye karşı bireyin eğitimini ön plana koyan felsefe, retorik ve ifadeyi önceliklendiren bir düşünce biçimidir. Temelde bir eğitim reformudur. Dante bir başlangıçtır. Ardından Petrarca gelir ve sonra Boccacio – Dekameron.
Rönesans sanatı: Masaccio ilklerin adamıdır (Ciaroscuro, Işık kontrastı ile 3 boyut ve derinlik). İnsan sanatın odağı ve ölçüsü olmuştur. Bazı önemli eserler:
- Boticelli 1480 venüsün doğuşu
- Donatello Davut heykeli 1400
- Da vinci 1500ler
- Michalangelo (Pieta, David, creation)
- Leonardo 1450 son akşam yemeği)
- Jan Van Eyck – 1420 Arnolfinin evlenmesi
Bilimde Kopernik devrimi (Polonya) olmuştur.
Edebiyatta:
- 1550 Montaigne -Denemeler (konu insan)
- 1600 Francis Bacon- bilimsel metod
- 1600 Sheakspeare (insan yaşamı ve zaafları, tüm dünya bir sahnedir)
- 1500 Erasmus – Deliliğe övgü (akılcılığın zararları)
- 1500 Thomas More – Ütopya
16yy`da değişen Avrupa: Merkantalizm başlangıcı, Monarşiler halen hakim (Bodin, Hobbes). Ticari devrimle burjuva iyice yükselişe geçmiştir.
- 1520 Martin Luther reformu başlatır ama Protestanlık aslında vergilere tepki olarak güç kazanmıştır. Burjuvanın desteğini de almıştır.
- İsviçre`de Zwigli ve ardından Kalvinizm doğmuştur.
- İngiltere`de 8. Henry özel yaşamı nedeniyle katolik kilisesinden ayrılır.
- 1550 Trent konsülü ile karşı reform başlar. Otuz yıl savaşları ile sona erer.
17yy: Milliyetçi eğilimler başlar. Habsburg ve Bourbon ailelerinin mücadelesi başlamaktadır. Protestan ve Katoliklik arasındaki 30 yıl savaşları aslında siyasidir. Sonuçta Westfalya barışı imzalanarak uluslararası ilişkiler ve modern diploması esasları şekillenmiştir.
Osmanlı Kültürü
Osmanlı kültürünü ele alırken çok geniş coğrafya, 35 farklı ulus ve farklılıkların muhafazasını gözden kaçırmamak gerekir. Bu kültür havuzu içerisinde göçebeler, toprağa bağlı köylüler, köleler, tüccarlar, askerler, ulema, gayri müslimler, saray memurları ve saraylıların algıları çok farklıdır.
Beylik dönemi: Orta Asya kökenleri Neşri ve Aşıkpaşazade gibi tarihçilerin kaleminde şekillenmiştir.
- Selçuklular farsça kullanırken Osmanlı Arapça ve Farsça ile yoğrulmuş bir Türkçe kullanırdı.
- Osmanlı kentleri külliyeler etrafında şekillenirdi. Yerleşim ve genişleme politikalarında askeri perspektifin yanında şeyh ve müritler de önemli rol oynardı (müslümanlaştırma).
- Mucize ve Veli gibi şamanist motifler (Manas ve Dede Korkut, Saltukname, Battalname, Danişmendname) vardı. Bu zaviyeler zamanla tekkelere dönüştü ve tasavvufsan beslenen bir mana eğitimi verdi.
- Hanlar, Bedestenler, Arasta ve kapalı çarşılar ticaret merkeziydi.
- Fars kültürü üst kültürdü ve şiir önem kazanmıştı.
Fatih dönemi ile klasik dönem başlamış; devşirme ve kul sistemi öne çıkmıştır (Çandarlı katli). Fatih stratejik idi; ortodoks patrikanesinin muhafazası, Eyüp Sultan (sahabeşer) türbesinin inşası buna örnektir.
- Ferrara ve Bellini Fatih`in portreleri yapmıştır.
- Hat sanatı (dini), minyatürler (matrakçı Nasur) gelişmiştir.
- Taht kavgalarını önlemek için kardeş katli başlamıştır.
- Baniler ve kurumlar sanatı desteklemiştir. Bu yüzden Osmanlı sanatı temelde bir saray sanatıdır ve aylıklı (ulufeli) sanatçılar vardır.
- Sandalcılar bir kadını veya bir erkeği yalnız almazdı. (Dönemin dinamiğine örnek)
- Kitap basımına ulema karşı çıkardı.
- 1500lerde erkekler kahvehanelerde toplanmaya başlamıştı.
Edebi olarak: Evliya Çelebi ve Katip Çelebi (Cihannüma) eserleri bilgilendiricidir.
Aydınlanma
Aydınlanma öncesi vergilerin artması, orta sınıfın güçlenmesi (otoriteye güvensizlikleri) devrimi hazırlar. O dönemde:
- Gazeteler çok artmıştır.
- Köle ticareti kapitalizmin temellerini atmıştır. Mesela Braudel’e göre Avrupa bugün zengin ise bu köle ticareti ve keşifler ile başladı.
- Descartes ile bir düşünce devrimi yaşanır. Rasyonel şüpheci metot ve ikilik.
- Ardından İngiliz ekolü etkili olmuştur. Newton 1700 felsefenin konusu metafizik değil doğa olmalıdır der. Locke 1700 krallığın mutlak otoritesini sorgulamış ve halka karşılıklı güven gerekliliğini ortaya atmıştır.
- 1750 Quesnay ekonomi disiplinini ortaya atar. Ardından Adam Smith 1776 Ulusların zenginliği ile serbest ticareti yaygınlaştırır.
- Barok baskın ekoldür. Erotizm sanata girmiştir.
İngiltere`de kapitalizm demir çelik, makineleşme ile dokumada başlar. Kent nüfusu ve sermaye artar. Şirketler kurularak kapital birikimi hızlanır. Topraklar el değiştirir ve kente göç artar.
Aydınlanma siyasi olarak mutlak otoriteye tepkidir.
- Montesqieu – korku temelli despotizm, şan temelli monarşi, erdem temelli demokrasi fikri.
- Rousseau 1750 toplumsal sözleşme, Emile (beden- doğal yaşam, çocuk düşünme/ deney, gençlik ile ahlaki yaşam…), eşitsizliğin kaynağı özel mülkiyet eleştirisi.
- Voltaire basit anlatımla hiciv, Candide (doğu felsefesi),
- Diderot maddeci ve ateist.
Kitaplar yaygınlaşmış ve düşünceler kafe salonlarında tartışılmaktadır. Popüler kültür şekillenmeye başlar (Sheakspeare, Perrault uyuyan güzel, kırmızı başlıklı kız, La Fontaine)
Fransız devrimi: 16.Louis`in aydınlara zorbalıkları, Antoinette`in ziyafetleri…
- 1789 genel meclis toplanmasının ardından çıkan gerginlikte halk; millet meclisini ilan eder
- Bastille hapishanesi yıkılır.
- Büyük korku döneminde aristokratların şatolarına saldırılar olur.
- Meclis kararları kabul edilmeyince ayaklanmalar olur. Kral ve kraliçe idam edilir.
- Solda jakobenler vardır. Robespierre liderliğinde (baldırıçıplaklar) kıyım başlar.
- 1797de Napolyon başa gelir ve meclisi fesheder.
- Moderniteye temel olan: ifade özgürlüğü, köleliğin kalkması, din özgürlüğü, ulusal birlik anlayışı, özgürlük ve eşitlik ideali, siyasi fikir gazeteciliği ortaya çıkar.
Almanya da ise Goethe ve Schiller ile duygu ve coşku akımı başlar: dramatik şiirler temellidir. Kant ile salt akıl sorgulanmaya başlamış, insanın yetersizliği dile getirilmiştir.
Barok: abartılı bir biçimsellik ile duygular öne çıkar. Bach-Vivaldi-Haendel ile melodi önem kazanır. Zerafet de eklenince Rokoko tarzı ortaya çıkar. Sanat ve müzik soylulardan halka inmeye başlar. Oda müziği revaçtadır. Haydn – yaratılış oratoryosu önemli bir eserdir.
ABD kuruluşu: 1600`lerde İngilizlerin Virginia kolonisi vergilerden bıkınca 1776`da ayaklanır ve Jefferson liderliğinde özgürlük bildirgesi yayınlanır. Kültürleşme başlar: yerli halkdan da etkilenip Avrupa’dan kopan yerel bir Amerikanlık gelişir.
Modernleşme
Modernite; yeni, deneysel ve geçmişten uzaklaşan bir kavramdır. Teknoloji, bilim, demokrasi, ulus devlet ve kapitalizm ana kalemleridir. İngiltere`de demir köprü, Watt ile buharlı makine icadı, tekstil ve madenciliği sanayileştirdi. Acımasız kapitalizm gelişince Marks ve Engels diyalektik materyalizm ile kârın eşit dağıtımını öneren teoriyi ortaya koydu. Otorite sorgulanır olunca ilerleme ve gelişim ana motto oldu.
Modernite ile zaman kavramı da oluştu: fabrikada çalışmaya bağlı laik bir zaman anlayışı şekillendi, ayrıca boş zaman kavramı, saat kullanımı ve buradan devam edersek eğlence sektörü ve turizm ortaya çıktı.
Sanat: Romanın doğuşu (Balzac, Dostoyevski, Flaubert, Tolstoy). Baudelaire estetik anlayışı -> çirkin de sanattır.
- İzlenimcilik (Manet, Monet) kısa zamanda sanatçıda bıraktığı izlenimlerin yansıması, gerçekçiliğin değişmesi- öznelliği, an’ın yakalanması.
- Avant-Garde: yaşananın önünde olan, henüz kabul görmeyen.
- Kitsch: çirkin, zevksiz, sanat olmayan şeylerin sanat olması.
- İletişimde de gazeteler, karikatürler,
- Reklam/afiş (Lautrec)
- Fotoğraf (Daguerre, Nadar)
- Sinema (Lumiere kardeşler).
Osmanlı`da modernleşme: 3. Selim ve ardından 2. Mahmut ile ordu ve eğitim alanında başladı. Tanzimat, Islahat 1856 ve 1.Meşrutiyet 1876 ile eşitlik, özgürlük ve kardeşlik idealleri amaçlandı. Şinasi edebiyatta öne çıkmıştır. 1866`da Ali Suavi ve Namık Kemal ile genç Osmanlı`lar kuruldu. İttihat ve Terakki ileride bu gruptan çıktı.
20. yüzyıl
Sovyetler`de sosyalizm, 1929 dünyada ekonomik buhran, Almanya ve İtalya`da Nasyonalizm ile başlayan savaşlar. Ardından 1946 Pakistan/Hindistan ve 1948 İsrail’in bağımsızlığı. Ve soğuk savaş yılları…
Medyada tekellerin kurulması. Radyo ve televizyonun (Baird) gelişimi ile reklam endüstrisi, dilsel birlik ve küreselleşme. Türkiye`de ilk yayınlardan Tanin monarşi yanlısı, Akşam ise Milli mücadelecidir. Mizah dergileri (Diyojen 1870, Akbaba 1922).
Kitle Üretimi ve Popüler Kültür: Seri üretim ve ardından tasarım ile sanayi ürünlerinin estetik meta olması. Teşhircilik ve Magazincilik ile tüketim kültürünün hızlanması. Görsel ve işitsel bombardımanın sonucu kültürel bir bayağılaşma süreci…
Düşünsel anlamda: Frankfurt okulu (Adorno: biçim ve içeriğin ayrılmazlığı, Benjamin: teknolojinin sanatta yarattığı değişim, Marcuse: sanat hayatı değil, hayat sanatı taklit eder), Husserl: fenomenoloji, Heidegger, Sartre varoluşçuluk. Saussure: dil biçim ve göstergeler sistemidir. Levi Strauss: yapısal antropoloji. , Feminist hareket….
Sanatta: Kubizm (Picasso), Dada (ironi), Sürrealizm (Dali, bunuel), Anti-roman, atonal müzik, fütüristler, de Stijl, Pop-Art, Kolaj ve ready-made (duschamp) doğar.
- Picasso 1907 Avignonlu Kadınlar.
- Edebiyatta: Proust, Woolf, Kafka..
- 7. Sanat: Sinema, Potemkin Zırhlısı, Hollywood, İtalyan yeni gerçeklik (Sica, Fellini, Passolini, Bertolucci), Fransız yeni dalga (Truffaut, Godard), Tarkovski, Kurusova, Penn, Kubrick.
- Balenin kurallarına tepki olarak modern dans.
- Caz müzik.
Postmodern durum: Lyotard Büyük anlatılara inançsızlık ve kuşku hali der. Merkezi olmayan, özneyi öne çıkaran, ifadede çoksesliliği benimseyen bir düşüncedir. Sanatın malzemesi, mekanı ve düşüncesi değişmiştir (Warhol, Kosuth- kavramsal).
Türkiye`de Kaldırımlar ile ünlenen Necip Fazıl (1950) ve Büyük Doğu dergisi. Toplumsal gerçeklik akımı (Yusuf Atılgan– Anayurt oteli). 1941 Şiirde garip hareketi (Orhan veli ve uyağın reddi ve sokak dili). İkinci yeni ile anlamda kapalılık (Edip Cansever, Cemal süreyya) tercih edilmeye başlanır.
21. yüzyıla doğru
1989`da Soğuk Savaşın sona ermesi (Galsnost şeffaflık, Perestroika yeniden yapılanma) ve Berlin duvarının yıkılması.
- 1985 Schengen
- 1993 Yugoslavya`nın dağılması
- 1994 Ruanda Hutuların Tutsi Katliamı
- 1994 Güney Afrika Nelson Mandela.
- 2001 ikiz kuleler
- 2002 avro kullanımı
- 2003 Irak Körfez Savaşı (91 çöl fırtınası, Baudrillard sanal savaş)
- 2005 paris gençliği siyasi boşvermişlik,
Küreselleşme kavramını Mcluhan küresel köy tabiri ile açıklar. AVM`ler yeni sistemin vitrinidir. Birey düzende özgür görünse de devamlı manipülasyona tabiidir.
Baudrillard toplumdan bireye dönüşünü toplumsalın sonu olarak görür. Sanatla gerçek hayat arasındaki sınır kalkmıştır (Abramovic happening, performans sanatı). Sanatın ölümü sorunu (Hegel).
- Edebiyat gerçekliğin temsili yerine çok anlamlılığa gönderme yapan metaforik bir hale geldi. Yazar metni bitirince anlam bitmez, her okumada yeniden anlamlandırılır (Umberto Eco- açık yapıt).
- Mimaride (Venturi – karmaşıklık ve çelişki) kullanım amacı ve fonksiyonalitenin öne çıkması.