Fernand Braudel’in Kapitalizmin Kısa Tarihi adlı eseri, 1967’de yayımlanmış ve ekonomik tarih yazımında çığır açan bir yaklaşımı temsil etmiştir. Braudel, kapitalizmi yalnızca ekonomik faaliyetler bütünü olarak değil, uzun vadeli toplumsal yapılar, gündelik yaşamlar ve küresel güç ilişkileri bağlamında ele alır. Pazar ekonomisi ile kapitalist sistemi titizlikle ayırarak, kapitalizmin yükselişini maddi yaşam koşullarına, şehirleşmeye, toplumsal hiyerarşilere ve dünya ekonomilerinin eşitsiz entegrasyonuna bağlar. Böylece eser, 15. yüzyıldan 18. yüzyıla uzanan dönemde Avrupa merkezli kapitalist genişlemenin ardındaki yapısal dinamikleri ve bugünkü küresel eşitsizliklerin tarihsel köklerini anlamamıza olanak sağlar.
1- Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken
Braudel, ekonomi tarihini “yüce” ve kahraman merkezli tarihten ayrı tutar; bu tarih, maddi yaşamın derin, yavaş ve yapısal akışlarını merkeze alır. Tarih yalnızca büyük kişilikler ve olaylardan değil, aynı zamanda milyonlarca isimsiz insanın gündelik yaşamlarından da oluşur. Ekonomi tarihi, bu nedenle hem “olağanüstü”nün hem de “alışıldık”ın tarihidir. Braudel, metodolojik tercihini uzun dönemli yapısal değişimlerden ve derin sürekliliklerden yana kullanır.
Sanayi öncesi ekonomi, iç içe geçmiş iki dünya barındırır: kendi kendine yeterli, özerk köylü ekonomisi ve gelişmekte olan pazar ekonomisi. Bu iki yapı, bireylerin hayatlarında birbirini dışlamadan var olur. Braudel bu bağlamda maddi yaşamı (insanların farkında olmadan içinde yaşadıkları alışkanlıklar, eylem biçimleri ve zorunluluklar bütünü) merkeze alır. Bu yapıların çoğu bilinçdışı düzeyde işler; insanlar alışkanlıklarının mahkûmudur.
“Maddi Yaşam” kavramı, sadece ekonomik değil, kültürel ve toplumsal derinlikleri de içeren bir yapı analizidir. İnsanlar gündelik yaşamda fark etmeden tekrar ettikleri eylem örüntüleriyle bir zamanın ruhunu taşır. Bu alışkanlıklar, adeta insan davranışlarının jeolojisini oluşturur.
Tarihçinin görevi alışılmışın, görünmez olanın izini sürmektir.
İnsan nüfusu, ekonomik sistemlerin işleyişinde temel bir yapısal etkendir. XV. yüzyıldan itibaren nüfusun artışı, önceki yüzyıllardaki krizlerin (örneğin veba) ardından gelen bir toparlanmadır. Ancak bu hareket hiçbir zaman doğrusal değildir; savaşlar, hastalıklar, kıtlıklar gibi doğal ve toplumsal afetler sürekli bir denge arayışına neden olur.
İnsan bedeni, bu tarihsel anlatının ayrılmaz bir parçasıdır: hastalık, açlık, hijyen yoksunluğu gibi biyolojik gerçeklikler insan yaşamını sürekli tehdit etmiştir. Otopsi raporları, o dönem insanlarının ne denli kırılgan bedenlere sahip olduklarını ve parazitler, deformasyonlar gibi sorunlarla baş etmek zorunda kaldıklarını gösterir.
Klasik tarih yazımının göz ardı ettiği “insan ne yer, ne içer?” gibi soruları merkeze almak gerekir. Tahıllar (buğday, pirinç, mısır), beslenme rejimlerinin temelidir ve bu tercihler medeniyetlerin tarım yapılarıyla yakından ilişkilidir. Örneğin buğday, saban, hayvan gücü ve döngüsel toprak dinlendirme pratiğiyle Avrupa tarihine içkindir; mısır ise daha pratik olmasıyla yerli toplumların emek gücünü özgürleştirir. Tütün, şeker, kahve gibi maddeler yalnızca tüketim nesnesi değil, aynı zamanda kültürel dönüşümün araçlarıdır. Bunlar, bireyin yaşam alışkanlıklarını değiştirir ve zamanla bağımlılık ilişkileri yaratır.
Teknik gelişmeler, yavaş ilerleyen ama toplumları dönüştüren bir başka yapısal etkendir. Braudel için teknik yalnızca makinelerle değil, insanların doğaya ve malzemeye verdiği emekle tanımlanır. XV. ve XVI. yüzyıllarda bu gelişmeler Venedik silahhaneleri, Hollanda tersaneleri, İngiltere’nin erken sanayi uygulamaları gibi merkezlerde yoğunlaşır. Teknolojik bilgi, her zaman sınırlar ötesi dolaşan bir ortak mirastır. Ancak, bu bilgi akışı tüm dünyaya eşit dağılmamıştır, Avrupa’nın üstünlüğü buradan kaynaklanır.
Pazar ekonomisi, gündelik yaşam ile kapitalizmin ayrıştığı geçiş alanıdır. Braudel, maddi yaşamdan ekonomik yaşama geçişin pazar aracılığıyla gerçekleştiğini öne sürer. Pazar dışındaki üretim kullanım değeri taşırken, pazarla ilişkiye giren ürünler değişim değeri kazanır. (Burada Marx’ın Kapital kitabını da öneririm). Pazar aktörleri (köylü, zanaatkâr, işportacı, tüccar) sistemin farklı noktalarında yer alır.
Bu yapının üstünde borsa gibi daha karmaşık değişim alanları yükselir. XV-XVII. yüzyıllar arasında bu yapılar Avrupa’daki ekonomik değişimi belirler: Anvers, Frankfurt, Lyon gibi merkezler küresel finansın ve kredinin yoğunlaştığı yerlerdir. Borsalar panayırların yerini alır; sürekli işlem, borç, alacak, hisse gibi karmaşık mekanizmalar ekonomiyle birlikte yaygınlaşır.
Çin, Hindistan, Japonya, İslam dünyası ve Afrika ekonomilerini karşılaştırmalı biçimde incelediğimizde:
- Çin’de küçük ama düzenli pazar ağlarıyla canlı bir değişim sistemi kurulur.
- Hindistan ise büyük panayırlarla ve borç veren “banyan” tüccarlarıyla tanımlanır.
- Japonya’da borsaya benzer ticaret mekanizmaları
- Endonezya ve Filipinler’de ise toptancı sistemleri görülür.
Ancak Avrupa’nın üstünlüğü, enstrümantal kapasitesindedir: kredi sistemleri, senetler, para dolaşımı, ticari altyapı. Avrupa’da kapitalizm, pazar ekonomisi üstünde gelişmiştir; bu sadece üretimin değil, aynı zamanda kurumların ve zihniyetin tarihidir.
2- Değişim Oyunları
XV-XVIII. yüzyıllar arasında Pazar ekonomisi, üretim ve tüketim arasında bağlantı kuran, yayılma eğiliminde olan ama derinliği sınırlı bir mekanizmadır. Kapitalizm ise genellikle bu ağın dışında faaliyet gösteren, daha dar ama uluslararası bir düzlemde işleyen, daha organize ve kârlı bir değişim dünyasını temsil eder. Kapitalizm pazar ekonomisini yönlendirememiştir; ama uluslararası düzeyde rolü açıktır.
Bu dönemde pazar ekonomisi yaygınlaşsa da, maddi yaşamın derin yapısını dönüştürememiştir. Fiyatların çeşitli bölgelerde benzer dalgalanmalar göstermesi (örneğin Avrupa, Çin, Hindistan, Osmanlı) global bir pazar bağlantısının izlerini taşır. Gümüş gibi değerli metallerin Avrupa’dan Çin’e uzanan hareketliliği bu dolaşımın simgesidir. Pazarın “gizli eli” efsanesine karşı Braudel uyarır: Arz-talep dengeleriyle işleyen mükemmel bir sistem yoktur. Rekabet sınırlıdır, fiyatlar çoğu zaman tekellerce belirlenir. Pazar, kısmi ve bağlamsal bir yapıdır; onu kutsamak hatalıdır. Kuyunun dibi (maddi yaşam) pazar fiyatlarının ulaşamadığı derinliktir.
Braudel’e göre kapitalizm, sadece bir kavram değil, belirli bir işleyiş ve toplumsal örgütlenme biçimidir. Kapital, üretken araçların birikimini ve yeniden üretimini ifade eder; kapitalist ise bu sermayeyi yöneten, çoğaltan kişidir. Kapitalizm bu sürecin toplamıdır. Ancak, bu süreç her zaman şeffaf değildir.
Kapitalizm, yerel pazar ekonomilerinin dışında doğar ve onları aşar. Özellikle Fernhandel (uzak bölge ticareti), büyük sermaye birikimi, kredi zincirleri, tekelci uygulamalar ve devlet bağlantıları kapitalizmin yapıtaşlarıdır. Kapitalizm, basit alışveriş zincirlerinin değil, büyük toptancıların, uzun mesafeli ticaretin dünyasıdır. Ticaretin kâr sağlayan alanları sürekli değiştiği için tüccar faaliyet alanlarını sürekli değiştirir.
Kapitalizm, yalnızca ekonomik bir sistem değil, aynı zamanda toplumsal bir düzenin ürünüdür. Batı’da kapitalizmle uyumlu bir siyasal elitin doğması (Floransa, Hollanda, İngiltere) bu sistemin gelişmesini hızlandırmıştır. Buna karşın Fransa, Çin ve Osmanlı gibi yapılar kapitalizme mesafeli kalmıştır. Kapitalist sistemler büyük toprak sahipliği, toplumsal prestij ve siyasal güçle desteklendiğinde kalıcı hale gelir. Braudel, kapitalizmin yalnızca kârla değil, hiyerarşik toplumsal ilişkilerle şekillendiğini vurgular. Kapitalizm bir toplumun bütün katmanlarını etkiler; ama her zaman bir üst hiyerarşiye dayanır.
Çin ve İslam dünyasındaki kapitalizm örnekleri, Batı’dakinden farklıdır:
- Çin’de merkezi devletin kontrolü, büyük sermaye birikimlerini ve kalıcı aile zenginliklerini engellemiştir.
- İslam toplumlarında toprak mülkiyetinin devlete ait olması, tüccar sınıfının kalıcılığını sınırlamıştır.
- Japonya, Batı’ya en yakın modeldir: Feodal düzenden kapitalizme geçiş bir dizi tüccar hanedanının varlığıyla sağlanmıştır.
Batı dışındaki toplumlarda kapitalizm, sınıf geçişkenliği, bireysel zenginlik birikimi ve hukuki mülkiyet güvenliği gibi temel koşullar olmadığından gelişmemiştir.
Kapitalizm ancak belirli yapısal, siyasal ve toplumsal koşullarda gelişebilir. Toplumsal huzur, mülkiyet güvencesi, güçlü bir devletin ya da zayıf bir düzenin desteği, sermaye birikiminin sürdürülebilirliği, kültürel kabul ve sınıfsal hiyerarşi bu gelişimin önkoşullarıdır. Kapitalizm, kendi içindeki değerlerle değil, içine doğduğu toplumun yapılarıyla gelişir.
Kapitalizm, pazar ekonomisini kullanır ama onu yaratmaz.
3- Dünyanın Zamanı
Braudel, XV. ve XVI. yüzyıllar arasında oluşmaya başlayan küresel ekonomik bütünleşmeye dikkat çeker. Bu dönemde dünya, eşitsiz ama birlikte bir yapıya bürünür: zengin ve yoksul ülkelerin ayrımı, bugünkü küresel düzensizliklerin tarihi temelini oluşturur. Tarihsel hiyerarşi, mikro (bireysel toplumlar) ve makro (dünya toplumu) düzeyde birbirine benzer yapılar gösterir.
Braudel iki kavramı ayırır:
- Dünya ekonomisi (world economy): Dünya pazarlarının tamamı.
- Ekonomi dünyası (économie-monde): Belirli bir coğrafi alan içinde bütünleşmiş, merkez etrafında örgütlenmiş bir ekonomik yapı.
Her ekonomi dünyası üçlü bir bölünme gösterir:
- Merkez (örneğin Amsterdam, Londra)
- Ara bölge (merkezin çevresi)
- Bağımlı çevre (ham madde sağlayan, düşük ücretli emeğe dayalı bölgeler)
Merkezden uzaklaşıldıkça avantajlar azalır.Braudel’e göre bu yapı sadece Avrupa’ya özgü değil, Osmanlı, Çin, Hindistan gibi bölgelerde de farklı biçimlerde varlık göstermiştir.
Avrupa’daki ekonomik merkezlerin tarihsel değişimi şu şekilde olmuştur:
- 14. yüzyıl: Venedik
- 15. yüzyıl sonu: Anvers
- 16. yüzyıl ortası: Cenova (Ceneviz yüzyılı)
- 17. yüzyıl başı – 18. yüzyıl sonu: Amsterdam
- 19. yüzyıl: Londra
- 20. yüzyıl: New York
Merkez değişimi genellikle bir ekonomik krizle tetiklenir; güçlü olan merkez ayakta kalır, zayıf olan çöker. Bu yer değiştirmeler savaşlar, finansal dönüşümler ve küresel krizlerle iç içe geçmiştir.
Dünya ekonomilerinde merkezlerin çevre üzerindeki etkisini şu şekilde açıklayabiliriz:
- Merkez: yüksek ücretler, bankacılık, teknolojik ilerleme, özgürlük idealleri
- Ara bölge: daha düşük gelişme düzeyi, sınırlı rekabet
- Çevre: kölelik, düşük üretkenlik, bağımlılık
Kapitalizm, bu hiyerarşik sistemin en tepesinde yer alır ve çevre bölgelerin kaynaklarına dayanır. Wallerstein’ın “merkez-çevre” analizini destekleyen Braudel, Batı Avrupa’nın Doğu Avrupa’ya ikinci köleliği yeniden dayattığını belirtir. Bu, sadece ekonomik değil, aynı zamanda siyasal ve kültürel bir tahakkümün göstergesidir.
Kentlerden Ulusal Ekonomilere Geçiş: 1750’ye kadar ekonomik liderlik kent-devletlerdeydi (örneğin Amsterdam). 18. yüzyıldan sonra bu rolü ulus-devletler (örneğin İngiltere) üstlenmiştir. İngiltere, ulaşım altyapısı, iç gümrüklerin kaldırılması ve Londra merkezli güçlü bir finans sistemi sayesinde Avrupa’daki ilk gerçek ulusal pazarı oluşturmuştur. Fransa bu sürece çok geç katılmış, ulusal bir ekonomik merkez oluşturamamıştır.
Londra’nın yükselişi bir dönüm noktasıdır: Avrupa’nın kent-merkezli ekonomisinden, devlet-merkezli sanayi kapitalizmine geçiştir.
Sanayi Devrimi üzerine Braudel’in yaklaşımı geleneksel tarih anlayışından farklıdır. Ona göre bu devrim hızlı bir kopuş değil, çok yavaş ilerleyen bir evrimdir. Sanayi, İngiltere’de doğal olarak, kendi iç dinamikleriyle, aşağıdan yukarıya doğru gelişmiştir. İlk icatlar zanaatkârlardan çıkmış, yatırımlar yerel düzeyde gerçekleşmiş ve kapitalist sistem, bu küçük ölçekli sanayi faaliyetlerinin büyümesiyle şekillenmiştir. Braudel’e göre bu süreç, dış pazarların açılması, emeğin uygun maliyetle sağlanabilmesi ve teknik gelişmelerin toplumsal yapıyla uyumlu olması gibi birçok koşulun bir araya gelmesiyle mümkün olmuştur.
Yine de bu içsel gelişim süreci, dış sömürge pazarlarından, uluslararası ticaret ağlarından ve kredi sistemlerinden bağımsız düşünülemez. İngiltere’nin başarısı, dünya pazarlarını kendi lehine çevirebilmiş olmasıyla da ilgilidir. Dolayısıyla kapitalizmin gelişimi, hem iç hem de dış dinamiklerin eşzamanlı çalışmasına bağlıdır. Bu bağlamda, kapitalizmin sadece bir üretim biçimi değil, aynı zamanda tarihsel olarak şekillenmiş çok katmanlı bir organizasyon biçimi olduğu anlaşılır.
Braudel’in son vurgusu, kapitalizmin doğası gereği daima tepeye yerleşen bir ekonomik faaliyet olduğudur. Küçük üreticiler, zanaatkârlar, yerel atölyeler maddi yaşamın ve pazar ekonomisinin bir parçasıdır; oysa kapitalizm, bu yapılar üzerinde, en üst düzeyde, büyük kâr ve yüksek risk etrafında dönen bir sistemdir. Bugün bile bu yapı korunmaktadır. Küresel ölçekte şirketler, görünüşte rakip olsalar bile çıkar ortaklığı içinde hareket ederler. Kapitalizm esnektir, krizleri fırsata çevirir, yapısını değiştirerek kendini korur. Bu nedenle yalnızca rekabetin ya da serbest piyasanın ürünü değildir; bilinçli, örgütlü, çoğu zaman tekelci bir yapıdır.
Kapitalizm maddi yaşamın ve pazar ekonomisinin üzerinde, üçüncü ve ayrı bir katmandır.
Lenin’in “kapitalizm tekelin en yüksek biçimidir” tespitine kısmen katılan Braudel, kapitalizmin tarih boyunca biçim değiştirse de özünde aynı mantıkla işlediğini savunur. Onu anlamak için tarihçilerin sadece rakamları değil, maddi yaşamın katmanlarını da göz önüne almaları gerekir.